(ابوریحان بیرونی)

ابوریحان محمد بن احمد بیرونی از دانشمندان بزرگ ایران در علوم حکمت و اختر شناسی

و ریاضیات و تاریخ و جغرافیا مقام شامخ داشت، در سال 326 هجری قمری در حوالی

خوارزم متولد شده و از این جهت به بیرونی یعنی خارج خوارزم معروف شده. هیچ

اطلاعی در باره اصل و نسب و دوره کودکی بیرونی در دست نیست.نزد ابو نصرمنصور

علم آموخت در 17 سالگی از حلقه ای که نیم درجه به نیم درجه مدرج شده بود، استفاده

کرد تا ارتفاع خورشیدی نصف النهار رادرکاث رصد کند، و بدین ترتیب عرض جغرافیایی

زمینی آن را استنتاج کرد. چهار سال بعد برای اجرای یک رشته از این تشخیص ها نقشه

هایی کشید و حلقه ای به قطر 15 ذراع تهیه کرد. در 9 خرداد 376 بیرونی ماه گرفتگی

(خسوفی)رادرکاث رصد کرد و قبلاٌ با ابوالوفا ترتیبی داده شده بود که او نیز در همان

زمان همین رویداد را از بغداد رصد کرد. اختلاف زمانی که از این طرق حاصل شد به

آنان امکان داد که اختلاف طول جغرافیایی میان دو ایستگاه را حساب کنند وی همچنین با

ابن سینا فیلسوف برجسته و پزشک بخارایی به مکاتبات تندی در باره ماهیت و انتقال گرما

و نور پرداخت در دربار مامون خوارزمشاهی قرب و منزلت عظیم داشته چند سال هم در

دربار شمس المعالی قابوس بن وشمگیر به سر برده، در حدود سال 404 هجری قمری به

خوارزم مراجعت کرده، موقعی که سلطان محمود غزنوی خوارزم را گرفت در صدد قتل

او برآمد و به شفاعت درباریان از کشتن وی در گذشت و او را در سال 408 هجری با

خود به غزنه برد در سفر محمود به هندوستان، ابوریحان همراه او بود و در آنجا با حکما

و علماء هند معاشرت کرد و زبان سانسکریت را آموخت ومواد لازمه برای تالیف کتاب

خود موسوم به تحقیق ماللهند جمع‌آوری کرد.

بیرونی به نقاط مختلف هندوستان سفر کرد و در آنها اقامت گزید و عرض جغرافیایی حدود

یازده شهر هند را تعیین نمود.

خود بیرونی می نویسد که در زمانی که در قلعه نندنه به سرمی برد، از کوهی درمجاورت

آن به منظور تخمین زدن قطر زمین استفاده کرد. نیز روشن است که او زمان زیادی را

در غزنه گذرانده است تعداد زیاد رصدهای ثبت شده ای که به توسط او در آنجا صورت

گرفته است با رشته ای از گذرهای خورشید به نصف النهار شامل انقلاب تابستانی سال

398آغاز می شود و ماه گرفتگی روز 30 شهریور همان سال

را نیز در بر دارد. او به رصد اعتدالین و انقلابین در غزنه ادامه داد که آخرین آنها انقلاب

زمستانی سال 400 بود.

بیرونی تالیفات بسیار در نجوم وهیات و منطق و حکمت دارد از جمله تالیفات

او قانون مسعودی است در نجوم و جغرافیاکه به نامه سلطان مسعود غزنوی نوشته،

دیگر کتاب آثار الباقیه عن القرون الخالیه در تاریخ آداب و عادات ملل و پاره ای

مسائل ریاضی و نجومی که در حدود

سال 390 هجری به نام شمس المعالی

قابوس بن وشمگیر تالیف کرداین کتاب

را مستشرق معروف آلمانی زاخائو در

سال 1878 میلادی دررلیپزیک ترجمه

وچاپ کرده و مقدمه ای بر آن نوشته است.

بیرونی هنگامی که شصت و سه ساله بود کتابنامه ای از آثار محمد بن زکریای رازی

تهیه نمود و فهرستی از آثار خود را ضمیمه آن کرد.این فهرست به صد و سیزده عنوان

سر می زند که بعضی از آنها بر حسب موضوع که گاه با اشاره کوتاهی به فهرست

مندرجات آنها تنظیم شده اند.

تقریباٌ‌ چهار پنجم آثار او از بین رفته اند بی آن که امیدی به بازیافت آنها باشد از آنچه بر

جای مانده در حدود نیمی به چاپ رسیده است. علایق بیرونی بسیار گسترده و ژرف بود و

او تقریباٌ‌ در همه شعبه های علومی که در زمان وی شناخته شده بودند سخت کار می کرد

وی از فلسفه و رشته های نظیر نیز بی اطلاع نبود اما گرایش او به شدت به سوی مطالعه

پدیده های قابل مشاهده در طبیعت و در انسان معطوف بود. در داخل خود علوم نیز بیشتر

جذب آن رشته هایی می شد که در آن زمان به تحلیل ریاضی درآمدند. در کانی شناسی،

داروشناسی و زبان شناسی یعنی در رشته هایی که در آنها اعداد نقش چندانی نداشتند نیز

کارهایی جدی انجام داد اما در حدود نیمی از کل محصولات کاراو در اختر شناسی، اختر

بینی و رشته های مربوط به آنها بود که علوم دقیقه به تمام معنی آن روزگاران به شمار

می رفتند ریاضیات به سهم خود در مرتبه بعدی جای می گرفت اما آن هم همواره

ریاضیات کاربسته بود از آثار دیگر بیرونی که هنوز هم در دسترس هستند و می توان اینها

را نام برد: اسطرلاب، سدس، تحدید، چگالیها، سایه ها، وترها، پاتنجلی، قره الزیجات،

قانون، ممرها، الجماهر و صیدنه.

بیرونی در باره حرکت وضعی زمین و قوه جاذبه آن دلالیل علمی آورده است و می گویند

وقتی کتاب قانون مسعودی را تصنیف کرد سلطان پیلواری سیم برای او جایزه فرستاد

ابوریحان آن مال را پس فرستاد وگفت: من از آن بی نیازم زیرا عمری به قناعت گذرانیده

و ترک آن سزاوار نیست.نظر پردازی، نقش کوچکی در تفکر او ایفا می کرد وی بر

بهترین نظریه های علمی زمان خود تسلط کامل داشت، اما دارای ابتکار و اصالت زیادی

نبود و نظریه های تازه ای ازخود نساخت.

ابوریحان بیرونی در سال چهارصد و چهل هجری در سن هفتاد و هشت سالگی در غزنه

بدرود حیات گفت.